از بد حادثه تا یک اتفاق خوب

از بد حادثه تا یک اتفاق خوب

سعید احمدی‌پویا، مشاور ارشد حوزه کسب‌وکار و فین‌تک هلدینگ فناپ

شاید همه به این نکته اذعان داشته باشند که مردمان خاورمیانه می‌توانند دردناک‌ترین داستان‌ها را از زندگی روزمره خود روایت کنند و انگار مردمان این دیار، در میان برگ‌های کتاب تاریخ، سعی می‌کنند تاب آورند و چرخ زندگی را رو به جلو پیش برند. تاب‌آوری در وضعیت بحران، کسب‌وکار روزمره مردمان این نقطه از جهان است و مهم‌ترین ابزار تاب‌آوری، یافتن منبع درآمدی پایدار برای امرار معاش و گذران زندگی است و برای این هدف، بیش از آنکه کفش عوض کنند کشور عوض می‌کنند تا به یک نقطه اطمینان برسند، به این امید که مهاجران ناامید بتوانند لختی درنگ کنند و به ساختن تاروپود امید برای نسل آینده خود بیندیشند.

دغدغه‌ اصلی مهاجران، انتقال پول به خانواده خود در موطن‌شان است. کاری که بسیار پرخطر است و هربار که پولی ارسال می‌شود، هزاران بیم و امید دارند که آیا به دست خانواده‌شان خواهد رسید. در بهترین وضعیت، انتقال پول از کشوری به کشور دیگر با کارمزدهای بالا و از طریق صرافی‌های غیرقانونی صورت می‌گیرد. در وضعیت‌های اسفناک‌تر، مهاجران از روش‌های خرید طلا و ارز و انتقال فیزیکی از طریق قاچاقچیان یا مسافران استفاده می‌کنند که برخی اوقات منجر به وقوع جرم‌های مالی و جنایی می‌شود. شاید با توجه به توسعه فناوری اطلاعات در حوزه مالی، به نظر برسد فرایند انتقال پول به‌دشواری گذشته نباشد، اما بافت فرهنگی و اقتصادی متنوع مهاجران و تعلق بیشتر آنها به دهک‌های پایین اقتصادی سبب شده است که این انتقال پول، همچنان دغدغه اصلی مهاجران باشد. بنابراین، ابزارهای جدید باید بتوانند با توسعه تجربه کاربری خود متناسب با مختصات نیازها و شرایط مهاجران، چاره‌ای برای معضل انتقال پول پیدا کنند.
امروزه به راهکارهایی که در حوزه فناوری اطلاعات برای ارسال و دریافت پول بین دو شخص حقیقی (فرستنده و گیرنده) در دو کشور مختلف طراحی و تعریف می‌شود «رمیتنس» می‌گویند. مهاجران می‌توانند با استفاده از ابزار رمیتنس، درآمد خود را به حساب فردی دیگر در وطن‌شان منتقل کنند. در سال ۲۰۰۴ در اجلاس G8، کشورهای شرکت‌کننده توافق کردند تا به دنبال راه چاره‌ای برای حل مشکلات ناشی از انتقال پول مهاجران باشند. به دنبال این موضوع، بانک جهانی در سال ۲۰۰۸ پایگاهی اطلاعاتی را راه‌اندازی کرد و با استفاده از این سرویس مهاجران توانستند کارمزد مؤسسات مختلف در رمیتنس را با یکدیگر مقایسه کنند و خدمات و هزینه‌های مقرون به صرفه‌تری را برای خود انتخاب کنند. همین نکته سبب ایجاد رقابت بیشتر برای کسب رضایت مهاجران استفاده‌کننده از سرویس رمیتنس شد. از این رو، در اجلاس سال ۲۰۱۱ تصمیم گرفته شد تعرفه مبادلات از ۱۰% به ۵% کاهش یابد، و همین نکته سبب افزایش ارسال رمیتنس به کشورهای فقیر و در حال توسعه تا بیش از ۱۰ میلیارد دلار شد.

در اجلاس مجمع جهانی سرمایه‌گذاری و توسعه رمیتنس (GFRID)-2021 تصویب شد که روز 16 ژوئن هر سال به عنوان روز «رمیتنس‌های خانوادگی» نامگذاری شود و با این نامگذاری، چالش‌ها و دغدغه‌های بیش از 200 میلیون مهاجر، که هر روز نگران ارسال پول برای 800 میلیون نفر از اعضای خانواده خود هستند، به رسمیت شناخته شود. این بخشی از تلاش سازمان‌های بین‌المللی است که شرایط دشوار مهاجران در مواجهه با ناامنی‌های اقتصادی و همه‌گیری‌های جهانی را نشان می‌دهد و ابتکاری کلیدی در پروتکل‌های جهانی جهت ایجاد فضایی امن برای مهاجران و کاستن هزینه‌های انتقال پول از طریق رمیتنس‌ها برای مهاجران است. سالانه بیش از 200 میلیون مهاجر در بیش از 40 کشور با درآمد بالا، حواله‌های رمیتنس خود را به بیش از 800 میلیون نفر از اقوام خود در بیش از 125 کشور با درآمد کم و متوسط ارسال می‌کنند. این رمیتنس‌های خانوادگی به طور مستقیم بر زندگی بیش از یک میلیارد نفر تأثیرگذار است؛ به عبارت دیگر، از هر هفت نفر از جمعیت کره زمین یک نفر تحت تأثیر این رمیتنس‌های خانوادگی است. با این قیاس، اندازه بازار و اهمیت رمیتنس خانوادگی برای مهاجران آشکار می‌شود. بنا بر آمار بانک جهانی در سال 2020، جریان رمیتنس‌های رسمیِ ثبت‌شده به 540 میلیارد دلار آمریکا رسید و البته 1.6 درصد کمتر از 548 میلیارد دلار آمریکا بود که در سال 2019 ثبت شده بود. کارشناسان دلیل این میزان کاهش را به همه‌گیری کووید-19 که تأثیر مستقیم در نرخ مهاجرت داشته است، نسبت داده‌اند. همچنین بیش از نیمی از رمیتنس‌های ارسال‌شده در سال 2020 به خانواده‌های ساکن مناطق روستایی تعلق دارد که این آمار می‌تواند مخاطب عمده این جریان مالی را مشحص کند. از سوی دیگر، رمیتنس‌های ثبت‌شده با‌ تلفن همراه در سال 2020، بیش از 65 درصد افزایش داشته است. فراتر از تمامی آمارها، مهم‌ترین آمار ارائه‌شده متوسط ماهانه رمیتنس‌هاست که حدود 200 تا 300 دلار آمریکاست. همچنین، 70 کشور جهان بیش از چهار درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) خود را متکی به حواله می‌کنند. بیشترین مشتری رمیتنس هم کارگران و متخصصان هندوستان و چین هستند که سالانه ده‌ها میلیارد دلار از طریق رمیتنس ارسال می‌کنند. از طرفی، بیشترین مقدار رمیتنس انجام‌شده به‌ترتیب در کشورهای آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، انگلستان، آلمان، کانادا، فرانسه، روسیه، ایتالیا، و اسپانیا انجام شده است؛ یعنی بیشترین مبلغی که به شیوه رمیتنس از کشورها خارج شده است به‌ترتیب از این کشورها بوده، و از طرف دیگر کشورهای دریافت‌کننده بیشترین رمیتنس‌ها، هند و چین گزارش شده‌اند.

آمار فوق نشان می‌دهد چه فرصت‌های کسب‌وکاری در حوزه رمیتنس وجود دارد که می‌تواند توسط شرکت‌های استارت‌آپی و نوآور مورد بهره‌برداری قرار گیرد. پیش‌بینی می‌شود با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید ازجمله زنجیره بلوکی، هزینه رمیتنس‌ها که حدود ۵% است به کمتر از ۱% برسد و این امر سبب گسترش بیشتر بازار رمیتنس‌ها خواهد شد. فناوری زنجیره بلوکی می‌تواند هزینه مبادلات را کاهش و سرعت آنها را افزایش دهد و خطر کلاهبرداری‌ها را نیز از بین ببرد. همچنین، رمزارزها راهکاری تضمین‌شده برای مشکلات امروزی بازار رمیتنس هستند.

بر این اساس، از ژانویه ۲۰۱۷، هفت بانک اصلی اروپا در یک پلتفرم مالی بر پایه زنجیره بلوکی آغاز به همکاری کرده‌اند. این پلتفرم همه معاملات جهانی را در سراسر چرخه خود، مدیریت خواهد کرد. بانک اسپانیایی Santander از فناوری زنجیره بلوکی در برنامکی برای گوشی همراه جهت انتقال پول استفاده کرده است. بانک‌های مهم جهانی مانند UBS، بانک سلطنتی کانادا، و بانک ملی ابوظبی در دبی، از Ripple برای گسترش پرداخت‌های بین‌المللی خود استفاده می‌کنند. فعالیت این بانک‌ها ثابت کرد که فناوری ریپل در زمینه پرداخت، شبکه تبادلات و انتقالات را ساده‌تر و معتبرتر کرده است. از سوی دیگر، صنعت رمیتنس از آغاز توسط پول نقد اداره می‌شد که این موضوع سرمایه‌گذاری‌های بسیاری برای ایجاد مراکز مختلف نیاز دارد. وسترن‌یونیون، بیشترین سهم بازار را به خود اختصاص داده است و در همه کشورهای دنیا، به‌جز ایران و کره شمالی، شعبه دارد و ۱۳۰ ارز مختلف را پشتیبانی می‌کند. مشتریان می‌توانند مبالغ را به صورت برخط، حضوری، یا از طریق برنامک‌های گوشی‌های همراه ارسال کنند. مانی‌گرام، رتبه بعدی را به خود اختصاص می‌دهد. با وجود ۳۵۰ هزار شعبه در ۲۰۰ کشور جهان، مشتریان می‌توانند به صورت برخط یا حضوری مبالغ خود را ارسال کنند. همه این شرکت‌ها به گیرندگان این امکان را می‌دهند تا پول‌ها را به صورت نقدی دریافت کنند یا به صورت مستقیم به حساب‌های بانکی خود انتقال دهند. منبع اصلی درآمد این شرکت‌ها از طریق دریافت کارمزد‌ها یا حاشیه نرخ ارزهاست. با توجه به گسترش این صنعت، در پنج سال اخیر، سرمایه‌گذاری بر روی استارت‌آپ‌ها پیشرفت چشمگیری داشته است. استارت‌آپ‌های جهانی صنعت رمیتنس، شیوه‌های قدیمی مبادلات را تغییر داده‌اند و هزینه‌های بیهوده همچون مدیریت مدل کسب‌وکارهای قدیمی را از میان برداشته‌اند. این استارت‌آپ‌ها به دنبال راهی برای کارآمدی بیشتر، هزینه‌های کمتر، و رابط کاربری بهتر هستند.

یکی از موفق‌ترین استارت‌آپ‌ها که سرویس‌های رمیتنس را ارائه کرده است، M-pesa است. مدل کسب‌وکار این شرکت براساس مبادله فردبه‌فرد و مبادله مشتری با کسب‌وکار است. این شرکت علاوه بر برنامک گوشی همراه، خدمات مالی خُرد نیز ارائه می‌کند. M-pesa تحول بزرگی در زندگی میلیون‌ها انسان در قاره آفریقا ایجاد کرده است که قصد انتقال پول خود را دارند.

Xoom دیگر استارت‌آپ مهم حوزه رمیتنس است که شعارش این است: «اعتبار یک‌شبه به‌دست نمی‌آید». این جمله شعار Xoom است. این استارت‌آپ در سال ۲۰۰۱ آغاز به کار کرد و از اولین‌های صنعت رمیتنس دیجیتالی است. در این سال‌ها میلیون‌ها مهاجر از سرویس‌های این شرکت برای انتقال پول استفاده کرده‌اند. World Remit استارت‌آپی است که راحتی و هزینه کم را در انتقال پول هدف کار خود قرار داده است. این شرکت امکان مبادله مقدار بسیار کم پول تا ۱۰ دلار را نیز فراهم کرده است.

استارت‌آپ بعدی در این حوزه Remitly است. این شرکت در نظر دارد تا بازار ۵۲۸ میلیارد دلاری رمیتنس را در دست بگیرد. برنامک گوشی همراه این سرویس، مشتریان را قادر می‌سازد تا به‌سادگی مبادلات همتابه‌همتا یا فردبه‌فرد خود را در سطح بین‌المللی انجام دهند. Transfer Wise سرویس انتقال پول دیگری است که در اروپا آغاز به کار کرد، اما دسترسی‌های خود را در آسیا نیز گسترش داده است. این پلتفرم یک سرویس همتابه‌همتاست که بیش از ۷۵۰ مسیر را جهت انتقال پول فراهم می‌کند. مشتریان ترنسفروایز، هر ماهه مبادلاتی به ارزش ۱.۷۵ میلیارد دلار انجام می‌دهند. ترانسفروایز ۲ تا ۵ برابر ارزان‌تر و ۱ تا ۳ روز سریع‌تر از بانک‌ها می‌تواند کار انتقال پول را انجام دهد. Orbit Remit در سال ۲۰۰۹ در نیوزیلند تأسیس شد و در حال حاضر نیز مرکز آن در این کشور قرار دارد. این سرویس انتقال پول بین‌المللی است و به ساکنان بریتانیا، استرالیا، و نیوزیلند این امکان را می‌دهد تا برای دوستان و آشنایان خود در ۴۰ کشور مختلف پول ارسال کنند. فرستندگان کافی است یک درخواست برای انتقال پول در وب‌سایت ثبت و سپس مبلغ مورد نظرشان را از طریق مبادلات بانکی داخلی ارسال کنند. اربیت‌رمیت تبدیل ارزها را نیز انجام می‌دهد و هزینه کمی برای مبادلات دریافت می‌کند. این شرکت تعهد می‌کند که تبدیلات ارزی بهتری را نسبت به بانک‌ها انجام دهد. مشتریان می‌توانند پول خود را در تمامی مراحل دنبال کنند و این یکی از امتیازات این شرکت به‌شمار می‌آید. Azimo یک سرویس رمیتنس برخط است که در لندن آغاز به کار کرد و مرکز آن نیز در این شهر قرار دارد. این شرکت قصد دارد تا مبادلات جهانی پول را ارزان‌تر، سریع‌تر، و ساده‌تر کند. مشتریان می‌توانند پول را با استفاده از وب‌سایت ازیمو یا برنامک گوشی همراه آن در بیش از ۱۹۰ کشور با ۸۰ نوع ارز متفاوت مبادله کنند. ازیمو به بیش از ۵۰۰ هزار مشتری خدمت‌رسانی می‌کند و بیش از ۲۷۰ هزار مرکز برداشت پول در سراسر جهان دارد.

TransferGo یک سرویس رمیتنس دیجیتالی است که کارگران مهاجر را هدف قرار داده و مرکز آن در شهر لندن است. این سرویس به مشتریان این امکان را می‌دهد تا به کشور های اروپایی پول ارسال کنند. کاربران فقط به یک ثبت نام، رزرو انتقال و ثبت جزئیات گیرنده، و میزان مبلغ ارسالی نیاز دارند و باید یک بانک محلی را نیز برای دریافت پول تعیین کنند. فاصله دریافت پول توسط شرکت تا رسیدن به مقصد تنها چند ساعت است. ترنسفرگو ۰.۶% تا ۱.۵% از ارز مبادله‌شده را در هر انتقال به‌عنوان کارمزد دریافت می‌کند. همه این مبالغ هنگام ثبت قابل مشاهده‌اند.

WeChat Payment سرویسی است که در محبوب‌ترین برنامک پیام‌رسان چینی فعال شده است. ویژگی‌های این سرویس به کاربر این امکان را می‌دهد تا انتقالات گسترده‌ای را انجام دهد. این برنامک امکانات گسترده‌ای همچون انتقال پول برای اعضای خانواده و دوستان، تجارت الکترونیک، سرمایه‌گذاری در مدیریت منابع انسانی، و... دارد. کاربران کافی است اطلاعات بانکی خود را در آن ثبت کنند و برای پرداخت‌های غیر نقدی به اطلاعات کارت بانکی خود نیز نیاز دارند.

هدف از معرفی استارت‌آپ‌های مطرح در حوزه بین‌المللی این است که نشان داده شود با گسترده شدن فضای کسب‌وکار رمیتنس، ایده‌های خلاقانه بسیاری می‌تواند در خدمت کاستن آلام مهاجران قرار گیرد، همچنان که شرکت‌های نوآور مذکور توانسته‌اند با سرویس‌های متنوع خود، بازار جهانی رمیتنس را گسترش دهند.

در مقابل، بازار ایران هنوز بکر است و استارت‌آپ‌های فعال این حوزه نتوانسته‌اند سهم بازار قابل توجهی از این حوزه را کسب کنند. دلیل این موضوع چیست؟ شاید تحریم‌ها و عدم دسترسی به شبکه‌های بانکی بین‌المللی سبب شده است که حجم ارز زیادی وارد کشور ‌نشود. بیشتر مهاجرانی که در ایران مشغول کارند برای فرار از جنگ، ناامنی و مشکلات اقتصادی مجبور به ترک وطن خود شده‌اند. بیشتر جمعیت مهاجرانی که از کشور خارج می‌شوند، دانشجویان هستند که برای ادامه تحصیل به کشورهای خارجی می‌روند. این موضوع موجب ایجاد رمیتنس معکوس در ایران شده است. به جای ورود سرمایه به کشور، خانواده‌های این دانشجویان مجبور به ارسال پول برای آنها هستند که این روند، سرمایه را از کشور خارج می‌کند. عده‌ای هم بر این باورند که باید بستر مناسب برای این نقل و انتقال‌ها فراهم شود، چرا که موجب ارتباط بیشتر و بهتر بین بانک‌های دو کشور می‌شود و با وجود رابطه پولی، هزینه‌ها کاهش می‌یابد. اما عده‌ای نیز مخالف این طرز فکرند و می‌گویند باید مانع خروج سرمایه از کشور شویم، چرا که تولید ناخالص داخلی را کاهش می‌دهد.

طبق آمارهای رسمی بیش از دو میلیون و هفتصد هزار مهاجر در ایران حضور دارند که این عدد در منابع غیر رسمی تا چهار میلیون نفر هم ذکر می‌شود. طبق گزارش بانک مرکزی ج.ا.ا، آخرین آمار جمعیت اتباع دارای مدرک و شناسایی‌شده حاضر در جمهوری اسلامی ایران در حدود سه میلیون و پانصدهزار است. بیشترین تعداد مهاجران (حدود دو میلیون و سیصدهزار نفر) در ایران مربوط به کشور افغانستان است. کشور عراق با حدود 84 هزار نفر و پاکستان با حدود 28 هزار نفر در جایگاه دوم و سوم قرار دارند.

از سوی دیگر، چالش‌های بسیاری در خصوص وضعیت انتقال پول مهاجران از مبدأ ایران به خانواده‌شان وجود دارد و برای بررسی این موضوع، ابتدا می‌توان وضعیت افتتاح حساب مهاجران در بانک‌های ایرانی را بررسی کرد. سخت‌گیری‌ها و عدم شفافیت قوانین، باعث شده که مهاجران یا حساب بانکی نداشته باشند یا علاقه‌ای به افتتاح آن نداشته باشند و ترجیحاً با حساب‌های اجاره‌ای کار کنند. افغان‌های مقیم، طبق قوانین برای گرفتن خدمات الکترونیک در بانک‌های ایران مشکلات بسیار زیادی دارند. همین‌طور تجار و گردشگران افغان برای جابه‌جایی پول در ایران دچار مشکل هستند. در صورتی‌که همین تجار و گردشگران در کشوری مانند ترکیه به‌راحتی خدمات ملی حوزه خود را دریافت می‌کنند.

با یک بررسی مشحص خواهد شد که تخمین ماهانه تبادلات رمیتنسِ فقط مهاجران افغان، دست‌کم 24 میلیون دلار و سالانه 288 میلیون دلار است که هم‌اکنون توسط صرافی‌های غیرمجاز انجام می‌شود و سهم بانک‌ها و صرافی‌های مجاز ایرانی کمتر از یک درصد است. روش انجام تراکنش‌های رمیتنسِ افغان‌ها از ایران به افغانستان به صورت‌ ارسال پول توسط صرافی‌های غیرمجاز و بدون ثبت و نظارت نهاد ناظر صورت می‌گیرد. روش دیگر برای مهاجران افغان، خرید دلار فیزیکی، نگهداری و ارسال توسط مسافر است که به نوعی خروج مستقیم ارز بدون ثبت و نظارت نهاد ناظر است، یا خرید طلا، نگهداری و ارسال آن توسط مسافر که این مورد هم خروج مستقیم فلزات گرانبها بدون ثبت و نظارت نهاد ناظر به‌شمار می‌آید.

از سوی دیگر، به علت افت ارزش ریال نسبت به دلار و افغانی و عدم دریافت خدمات الکترونیکی مناسب، افغان‌ها علاقه‌ای به افتتاح حساب یا نگهداری پول در حساب ندارند. رویکرد جامعه افغان برای ارسال پول به خانواده با بهره‌گیری از طلا و دلار، سبب تأثیرات عمده‌ای در اقتصاد ایران می‌شود که ازجمله می‌توان به وجود تقاضای بالا و غیرعادی خرید ارز فیزیکی و طلا در بازار اشاره کرد. تقاضای بالای خرید غیرعادی افغان‏ها بدین معناست که افغان‌های مقیم ایران تقریباً 90% درآمد خود را به خرید ارز فیزیکی و طلا اختصاص می‌دهند و سبب ایجاد حباب در بازار ارز می‌شوند. از سوی دیگر، فروش دلار از مبادی غیررسمی به افغان‌ها و عدم ثبت و قابل پیگیری بودن اطلاعات تراکنش‌های مالی مبادی غیررسمی، سبب تشکیل بازارهای غیررسمی پیچیده برای انجام تبادلات رمیتنس دوطرفه ایران و افغانستان شده است. منظور از بازار غیررسمی بازاری است که بانک‌ها و صرافی‌ها با شرکت‌ها و کارگزاران معتمد ایجاد می‌کنند که وابستگی بانک و نظام اقتصادی را به یک شخص یا تیم زیاد می‌کند. نتیجه این امر، خروج منابع ریالی و ارزی از بانک‌ها و گردش در بازارهای غیررسمی و سیاه، افزایش قدرت بازیگران و سفته‌بازان بازارهای موازی غیررسمی به دلیل حجم معاملات و حجم بالای تبهکاری (Fraud) و پولشویی (Money Laundry) مانند ورود پول کثیف ناشی از خرید و فروش مواد مخدر و... است. برای پوشش ریسک‌های فوق و پاسخگویی به نیازهای مهاجران افغان، لازم به بهره‌گیری از راهکارها و ایده‌های مبتنی بر رمیتنس است که رصد و کنترل لحظه به لحظه تراکنش‌ها در تمامی مراحل را ممکن سازد و با تسویه حساب برخط در ایران، افغانستان، و عراق و ارائه گزارش دقیق و مرحله به مرحله هر تراکنش، رضایت مشتری خود را حاصل کند.

برای این منظور لازم است بانک مرکزی ج.ا.ا ، مورد «حواله» را در دستورالعمل ابلاغی خود درخصوص مصرف ارز بپذیرد تا بتوان با بهره‌گیری از سازوکار پیمان‌سپاری ارزی برای تأمین ارز مورد نیاز در مقصد، این راهکار را فی‌مابین ایران و افغانستان راه‌اندازی کرد. همچنین باید دستورالعمل‌های تکمیلی مورد نیاز برای بهره‌گیری کامل مهاجران افغان از خدمات الکترونیک بانکی را فراهم کرد. این مورد باید شامل مهاجران غیرقانونی فاقد کد فراگیر هم بشود تا بتوان بازار سیاه غیرقانونی شکل‌گرفته را محدود کرد و در نتیجه از آلام و رنج‌های زیاد مهاجران افغان در ایران کاست. تکتم حسینی، شاعره افغان، در یکی از اشعار خود، آلام هموطنانش در ایران را این‌گونه توصیف می‌کند: «خانه‌ام سوخت/ اگر این همه راه آمده‌ام / از بد حادثه اینجا به پناه آمده‌ام». شاید با کمی اصلاحات در دستورالعمل‌ها و الزامات ابلاغی نهادهای ناظر و ضمن لحاظ کردن تمامی دغدغه‌های امنیتیِ نهادهای رگولاتوری بتوان بد حادثه را به یک اتفاق خوب برای مهاجران مهمان در ایران بدل کرد.

منبع: پیوست